Proberen betekenis te vinden in alle informatie en narratieven die er zijn om de voorgenomen acties van je tegenstanders te ontdekken. Het klinkt als sciencefiction. Maar dit is wat de Communications Analysis and Evaluation Unit doet bij de Supreme Headquarters Allied Powers Europe (SHAPE), een van de twee strategische militaire hoofdkwartieren van de NAVO. De analyses van de eenheid onder leiding van Elizabeth Fry helpen de NAVO te plannen en te handelen, en zinvol te communiceren met alle mensen in de geallieerde landen. Het is een nieuw strijdtoneel, dat zich afspeelt in ons hoofd. Het is cognitie: het gaat over wat we weten, denken te weten en hoe we de informatie die we tot ons nemen waarnemen. (foto: Marieke Odekerken)
In de idyllische heuvels die gevormd zijn door de rivieren de Hene en de Trouille, ligt het slaperige stadje Bergen. Of Mons, als je Frans spreekt. Dus ja, dit is België. En dit is een regio die een flinke portie ellende gehad heeft: het gebied werd zwaar getroffen in de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Hier werd hevig gevochten voor de vrijheid van Europa. Op deze historische grond bevindt zich het hoofdkwartier van de geallieerde machten in Europa; SHAPE. En ja, dat is de NAVO. Vanuit dit gebied worden alle militaire tactieken en acties voor de NAVO-troepen gecoördineerd.
Hoewel dat klinkt als een plek van vooral wapens en strijders, wordt veel van de informatie waarop de acties zijn gebaseerd verzameld uit de ether, ofwel de informatieomgeving. Militairen die het internet en de sociale media doorzoeken, verwerken meer dan een miljoen data per week. Fry’s eenheid probeert manieren te vinden om deze gegevens te gebruiken in analyses die de plannen van de tegenstanders van de NAVO voorspellen.
Zittend in een besloten bar in een hotel in Bergen, nipt Fry van haar cappuccino en kiest haar woorden met zorg en vertrouwen. Ze werkt al vijftien jaar voor de NAVO, eerst aan de politieke kant van de organisatie; de laatste tien jaar aan de militaire kant ervan. In die tien jaar is ze medeoprichter geweest van een nieuwe zogenaamde capability put information environment assessment unit. “Toen Rusland in 2014 de Krim binnenviel, kregen onze bondgenoten te maken met enorme hoeveelheden aanvallen in wat wij de cognitieve dimensie noemen. We zagen dingen als het verspreiden van desinformatie, het verstoren van democratische processen zoals verkiezingen en zelfs het aanzetten tot protesten binnen NAVO-landen. Onze communicatie-eenheid had niet het mandaat om informatie te verwerken. We konden dus ook niet proberen te begrijpen welke effecten vijandige aanvallen op het publiek hadden. We zagen dus wel dingen, maar konden er niet van leren. We konden dus niet weten of we al dan niet succesvol waren in het helpen beschermen van onze geallieerde partners. We deden wel media-analyses, maar dat was slechts een klein deel van de informatie die onze bevolking bereikt. Dus we wilden, moesten, dieper graven en proberen te begrijpen wat de gevolgen zijn van die aanvallen in de cognitieve dimensie en hoe deze onze percepties veranderen.”
Iedereen weet: als je negen positieve artikelen leest en één negatieve, dan blijft de negatieve meestal hangen. Die onthouden we. Het idee was dus om de werkelijke effecten van zaken als desinformatie te gaan onderzoeken. Hoe, met andere woorden, beïnvloeden deze negatieve verhalen onze geest? “Neem Covid”, legt Fry uit. Ze gaat op het puntje van haar stoel zitten. “We zagen ontzettend veel desinformatie over zaken als verwondingen door vaccins en, door tegenstanders gepropageerd: als je je laat vaccineren krijg je microchips in je lichaam geïnjecteerd. Het resultaat was dat minder mensen zich lieten vaccineren dan anders gebeurd zou zijn. Dat heeft een significant negatief effect op de gezondheid van individuen en op die van de samenleving als geheel gehad. Deze aanvallen in de cognitieve dimensie resulteerden dus in lichamelijke, fysieke gezondheidsbedreigingen.”
Vandaar het idee te zoeken naar veranderingen in percepties en naar de verspreiding van narratieven die tot deze veranderingen leiden. De eenheid van Fry verzamelt niet alleen gegevens, maar probeert ook erachter te komen hoe informatie en narratieven zich in samenlevingen verspreiden. “Op dit moment is de oorlog in Oekraïne top of mind. We enquêteren onder duizenden burgers in NAVO-landen om te zien hoe diep de Russische narratieven over dit conflict en over de NAVO in de landen van onze bondgenoten doordringen en hoe overtuigend hun boodschappen zijn.”
Een van de grote uitdagingen is het feit dat de verhalen die de wereld in worden gestuurd niet zozeer alternatieve realiteiten zijn of gewoon een andere kijk vormen op een bepaalde kwestie. Ze proberen de manier waarop we informatie waarnemen te verstoren. Fry: “Het doel is de informatieruimte om ons heen volledig te verwarren. De Russen creëren, wat mijn collega graag de supermarkt van waarheden noemt. Je gaat die supermarkt binnen en kiest op een bepaalde dag een bepaald verhaal waarvan je denkt dat het die dag zal werken. Maar de volgende dag kies je een totaal ander verhaal. Het doel is niet een alternatief te geven, maar zoveel alternatieven te geven dat je helemaal in de war raakt. Het basisprincipe hierachter: als alles waar is, is niets meer waar en wordt het onmogelijk uit te zoeken wie je moet geloven. Bovendien zal ook het vertrouwen verminderen dat mensen hebben in de verhalen waarin ze vroeger geloofden. Je hebt geen idee meer wat waar is, noch wat of wie te vertrouwen.”
De informatieomgeving. Fry heeft het woord al een paar keer laten vallen. Dat is alle informatie die je kunt vinden in de virtuele, fysieke en cognitieve wereld. Het is een ruimte die niet valt onder de traditionele militaire ruimtes van land, lucht, zee, heelal en cyber. Daar werden vroeger de gevechten uitgevochten. De informatieruimte is als een zesde ruimte waar je strijd kunt leveren. Die is gebouwd op cognitie, op wat mensen weten of denken te weten. Het zit in ons hoofd: wat we denken en hoe we dingen waarnemen. “Dat doorkruist alle traditionele militaire ruimtes. Het is een nieuw strijdtoneel waar je een oorlog kunt winnen zonder ook maar één kogel af te vuren: door de geest van je tegenstander te verstoren. De snelheid waarmee informatie wordt gecreëerd, is enorm toegenomen. Het slagveld van de geest is gevuld met zoveel informatie die door zoveel actoren wordt verspreid, dat het een moeilijk te begrijpen machine is geworden.”
Om grip te krijgen op alle informatie die er is, moet je eerst begrijpen wat je probeert te bereiken. Fry: “We houden niet de hele informatieruimte in de gaten. We proberen te begrijpen wat er is, binnen de grenzen van ons werk. De NAVO is er voor de bescherming van de één miljard mensen die binnen de grenzen van onze bondgenoten leven.
We hebben vier doelen. Ten eerste zekerheid: ervoor zorgen dat mensen zich veilig voelen en zeker zijn dat de NAVO hen beschermt. Ten tweede legitimiteit: zorgen dat de NAVO het recht heeft te doen wat ze zegt en doet. Ten derde cohesie, ons zwaartepunt: de eenheid tussen onze bondgenoten. En tot slot afschrikking: het ontmoedigen van tegenstanders in tijden van crisis en conflict. Deze dingen leiden ons. We proberen uit te zoeken of er dreigingen zijn voor deze doelen vanuit de informatieruimte: zijn we effectief in het beschermen van mensen tegen die bedreigingen en wat kunnen we doen om het beter te doen?”
Het beste wat het werk van Fry en haar team kan opleveren? Datagedreven inzichten waarop beslissingen kunnen worden gebaseerd. De informatie die ze beoordelen wordt samengevoegd met informatie van andere afdelingen, zoals de cyberafdeling of grondtroepen. “Wij kijken naar perceptie, zij kijken naar de hoeveelheid cyberaanvallen of de plekken waar de tanks staan. Al die informatie gecombineerd geeft een 360 graden beeld van bedreigingen. Daarmee kan het hoofdkwartier beslissen welke acties ondernomen moeten worden. Deze gezamenlijke inspanning vertaalt zich ook in strategisch communicatieadvies, bijvoorbeeld om de betrokkenheid van belangrijke leiders in een bepaald land te vergroten, een persconferentie in een ander land te geven of een scheepsbezoek aan een bepaalde haven te brengen om de slagkracht van de NAVO te laten zien. Naast bescherming tegen desinformatie helpt het ons dus ook manieren te vinden om zelf zo overtuigend mogelijk te communiceren.”
Een goed voorbeeld van wat de eenheid kan betekenen, is te vinden bij de grootschalige invasie van Oekraïne op 24 februari 2022. “Een van de dingen die we daarbij volgden waren veranderingen in de Russische narratieven, nationaal en internationaal. We weten dat Rusland narratieve rechtvaardiging gebruikt voor haar acties voordat ze echt in actie komt. Ze bereiden de geesten in zekere zin voor op wat komen gaat. In binnenlandse communicatie naar het Russische volk begonnen we dingen te zien als: Oekraïners zijn nazi’s, We moeten etnische Russen in Oekraïne beschermen tegen deze nazi’s en We moeten het nu doen, of anders. Dat laatste was de introductie van een tijdsclausule, wat we een nulsom clausule noemen. In de dagen voorafgaand aan de grootschalige invasie zagen we deze verhalen met duizenden procenten toenemen. We hebben die informatie vervolgens samengevoegd met andere inlichtingen: een aanzienlijke opbouw van troepen en materieel aan de Oekraïense grens en een aanzienlijke toename van cyberaanvallen op Oekraïense sites. Alles bij elkaar zorgde ervoor dat alle waarschuwingslichten gingen branden en wij zeiden: er staat iets te gebeuren en het zal heel snel gebeuren.”
Soms wordt die conclusie openbaar gemaakt door informatie te declassificeren. Vooral als het idee is dat dit de plannen van de agressor kan veranderen. “In dit geval hebben verschillende bondgenoten de geheime informatie openbaar gemaakt. En in de academische wereld wordt gesuggereerd dat dit Rusland ervan weerhield om valsevlag-operaties uit te voeren – operaties die zo zijn opgezet dat het lijkt alsof ze door een andere actor zijn uitgevoerd, om een schijnbare rechtvaardiging te bieden voor de eigen acties. Sommigen suggereerden ook dat het de Russische plannen dwarsboomde en ervoor zorgde dat deze plannen een paar weken werden uitgesteld. Dat het de Oekraïners tijd gaf om ervoor te zorgen dat ze goed bewapend waren en hun troepen in de juiste gebieden hadden.”
Alleen al de omvang van de informatieruimte en de hoeveelheid pogingen om grote groepen mensen te beïnvloeden, is iets waarvan iedereen zich bewust moet zijn. En meer organisaties dan alleen de NAVO kunnen goed gebruikmaken van informatieanalyse voor hun strategische communicatie. Het gebruik van narratieven wordt met de dag belangrijker en dus wordt juiste beoordeling van gegevens steeds belangrijker. “Neem de opkomst van burgerjournalistiek. Iemand ziet iets gebeuren en zet het op internet. We hebben daardoor meer ogen, maar het vergroot tegelijkertijd de kans op verkeerde interpretaties. Dat maakt het des te complexer.”
De sleutel is het juist kunnen inschatten. Traditioneel kijk je naar advertenties voor bloeddonaties als signaal voor een aanstaande invasie; de agressor legt alvast een voorraad bloed aan voor het geval er gewonden vallen aan zijn kant. Maar de beoordeling van communicatie is al veel verder dan dit. “We kijken naar de manier waarop vijandige regeringen met hun bevolking praten. Welke verhalen pushen ze? Wat betekent dat voor de manier waarop mensen denken? Het is een uitbreiding van de indicatoren en waarschuwingen die we gebruiken in ons werk. En wanneer we met ons eigen publiek communiceren, houden we in gedachten dat communicatie over verhalen gaat. We hebben allemaal verschillende verhalen en zelfs verschillende kaders waarin we die verhalen creëren en interpreteren. We kijken naar de narratieve fundamenten van het publiek. Dat kan elke communicatieprofessional gebruiken. Om op een zinvolle manier te communiceren, moet je begrijpen en benadrukken wat de mensen vertellen en waar die verhalen op gebaseerd zijn. Dat helpt echt betekenisvolle, impactvolle communicatie te creëren.”
Het draait vooral om het perspectief van je publiek, stelt Fry. “Normaal beginnen we bij onszelf en ons product. Van daaruit gaan we communiceren; vanuit wat we van ons product vinden. Maar dat is naar binnen gericht, terwijl je naar buiten moet kijken. Doe een goed publieksonderzoek en ontdek wat zij van je product vinden. Dat is een koerswijziging die ons enorm heeft geholpen bij het creëren van onze eenheid. We kijken niet naar onszelf, maar naar waarover gesproken wordt, wat mensen echt zeggen en wat dat met hun denkwijze doet. Dat zou de basis van al je communicatie moeten zijn.”
Het is geen nieuwe boodschap, maar wel een die we vaak vergeten, meent Fry bescheiden. En dat geldt ook voor militaire organisaties: “We beginnen nu pas te begrijpen dat informatie een domein op zich is. Het is een slagveld waarop we actief moeten zijn. We maken enorme stappen. En ik hoop dat dit zal leiden tot betere bescherming van onze bevolking. De desinformatie in de Covidcrisis heeft een zeer reëel dodelijk effect gehad, waar we niet te licht over moeten denken. In staat zijn mensen te beschermen door onze boodschap onder hen te laten resoneren, is iets wat we kunnen bereiken door onze communicatie te kantelen: wees publieksgericht. Dat stelt ons in staat om bedreigingen te stoppen voordat ze onze mensen zelfs maar bereiken. De informatieoorlog is een groeiend probleem, maar ook daar zijn we steeds beter op voorbereid.”
(verschenen in vakblad C, december 2024)