Normaal is het al lastig genoeg, in oorlogstijd is het helemaal ondoenlijk te ontdekken wat waar is en wat niet. Media factchecken zich een ongeluk, de propaganda druipt van veel berichten af. En veel dingen die gezegd worden, moet je met een flinke korrel zout nemen want die zijn juist bedoeld om verwarring te zaaien. Natuurlijk kijkt de nieuwsconsument zelf ook met een gekleurde bril naar het strijdgewoel. Wie voor de ene partij is, gelooft die partij. Wie voor de ander is, wantrouwt die ene partij juist. Daar komt nog bij dat in de moderne oorlog het strijdtoneel zich niet langer exclusief bevindt in modderige velden aan weerszijden van het front. De onlinewereld is nu onderdeel van dat front.
Illustratie Tanya Yanukova
Cijfers over materiële verliezen en militaire en burgerdoden vliegen je om de oren. Dit zijn misschien wel de lastigste feiten om te verifiëren. Zo tellen de Verenigde Naties alleen officieel geregistreerde burgerdoden en -gewonden. Op 28 maart zijn dat bijna elfhonderd doden en ruim zeventienhonderd gewonden (1). Dat zijn kille cijfers. Lees een Instagram-account als Defense of Ukraine (@DefenceU) en je stuit op verhalen van moeders die stelselmatig verkracht zijn voor de ogen van hun kinderen om na dagen pas te overlijden aan hun verwondingen.
Maar, zo stelt Kars de Bruijne van instituut Clingendael in de Volkskrant, informatie over de aantallen doden is het minst betrouwbaar. De neiging tot overdrijven is groot, en alleen al in tot puin beschoten steden als Mariupol en Chernihiv zou het aantal slachtoffers weleens vele malen hoger kunnen liggen dan de totaalcijfers die we nu horen. En dan zijn de verhalen áchter al die doden dus nog niet eens verteld.
Wat de boel bemoeilijkt: online berichtgeving via sociale media is niet simpel te staven. Professionele factcheckers komen een eind en je doet er goed aan je daarin te verdiepen. Berichten dat het Kremlin mobiele crematoria in het kielzog van haar troepen mee laat rijden? Aannemelijk is dat het gaat om reclame van een bedrijf dat biologische verbrandingsovens maakt (2). Wat inmiddels vaststaat, is dat de heroïsche beelden van The Ghost of Kyiv uit een simulatiespel komen (3). De lijst berichten die je niet zomaar moet geloven, is eindeloos.
Blijf kritisch, controleer of iets echt is, ga uit van de stelregel ‘als het te goed lijkt om waar te zijn dan is het waarschijnlijk niet waar’. Met andere woorden: besef dat communicatie en miscommunicatie een grote rol spelen in oorlogstijd.
Propaganda in tijden van oorlog
Tonie Broekhuijsen verdiept zich al jaren in de communicatie achter oorlogen. De oud-hoofdredacteur van onder andere Nu.nl vertaalde onlangs het nu zeer actuele boek Propaganda (1928) van Edward Bernays. Tegenwoordig is hij onafhankelijk media-adviseur. Hij haalt een bekende spreuk aan: “The first casualty of war is the truth. Deze uitspraak is nog altijd erg waar. Propaganda is een vorm van communicatie die van oudsher onderdeel is van de strijd. Sinds de Eerste Wereldoorlog is die propaganda steeds professioneler geworden. De Verenigde Staten wilden zich eerst niet in de Europese strijd mengen en bleven neutraal. Maar president Wilson besloot in 1917, veelal op grond van economische motieven, toch mee te doen. In korte tijd moest hij het volk achter het idee zien te scharen dat hun zonen naar de loopgraven gingen. Wie kent niet de poster van Uncle Sam die met zijn vinger wijst en zegt: I want you for the U.S. army?”
In het westen was de communis opinio lang dat Vladimir Putin vooral rare retoriek bedreef met zijn verdraaide geschiedenisverhaal en naar eigen inzichten aangepaste filosofische ideeën. “Blijkt hij dus gewoon te doen wat hij zegt!”, stelt Broekhuijsen. “Dat wij hier verbaasd over zijn, ligt vooral aan onze eigen perceptie: de perceptie van de ontvanger. Wij dachten dat Putin aan grootspraak deed en we sloegen dus geen acht op zijn woorden.
Maar we weten wat er gebeurd is in Aleppo en in Grozny. Volledig in puin geschoten door de Russen. Putin doet wat hij zegt, al klinkt het ons nog zo bizar in de oren. We hadden dus kunnen weten dat hij ook Oekraïne zou aanvallen. Hij construeerde een verhaal op basis van vage filosofen dat Rusland en Oekraïne al duizend jaar één geheel zijn. En dat verhaal is al zes, zeven of zelfs tien jaar te horen in Rusland. Constant hetzelfde verhaal in kranten en op tv. En wij hebben dat niet serieus genomen. Ook ik werd erdoor verrast. Maar het is niet plotseling. Ik las laatst het boek De weg naar onvrijheid van Timothy Snyder, waarin hij het optreden van Putin in de laatste twintig jaar analyseert. Door dat boek zie ik: Putin houdt altijd woord. En hij heeft andere standaarden dan wij. Hij handelt vanuit een ideologie die ons vreemd is.”
Illustratie Oleksandr Shatokhin
Verwarring brengt onrust
En vanuit die ideologie bespeelt hij het Westen. Met het Internet Research Agency, de trollenfabriek in Sint-Petersburg, pookt Putin in onze wereld en zaait verwarring. De banden die Nigel Farage had met de Russen toen hij zo vurig voor de Brexit pleitte, het bespelen van de Amerikaanse verkiezingen die Donald Trump in het Witte Huis brachten, Nederlandse parlementariërs die hem verdedigen. Het is te herleiden tot het trollenleger van het Kremlin. Broekhuijsen: “In zijn boek Dit is geen propaganda toont Peter Pomerantsev aan dat die trollenfabriek helemaal niet geïnteresseerd is in waarheid. Het gaat om verwarring. Verwarring veroorzaakt onrust en daardoor raken we onze gemeenschappelijke waarheid kwijt.”
En zonder gemeenschappelijke waarheid raakt een samenleving ontwricht. “Het is een zwakte van de open maatschappij die wij koesteren: de verwarring die ontstaat als mensen lak hebben aan feiten en een eigen werkelijkheid creëren. Dat er in Oekraïne een naziregime zit; hoe potsierlijk is dat?! Maar in Rusland horen ze al jaren niks anders. En ook online kom je bij voortduring wilde meningen tegen die via twittertrollen op sociale media uitgebraakt worden. Het is de kracht van de herhaling: als je het vaak genoeg hoort, ga je vanzelf twijfelen of er niet toch een kern van waarheid in zit.”
Sociale media als oorlogsfront
Die sociale media vormen een volwaardig oorlogsfront op zichzelf. Het is dé plek waar verwarring is te zaaien. Al heeft het ook sterke kanten. Kijk maar naar de Oekraïense president Volodymyr Zelensky en zijn ongelofelijk krachtige boodschap die zijn dagelijkse video’s vanuit Kyiv vertellen. Zij vormen de opgestoken middelvinger naar het Rusland van Putin: wij gaan niet opzij. “Als beeld is dat nogal wat anders dan koningin Wilhelmina die in 1940 op de boot naar Engeland stapte. Natuurlijk is hij acteur geweest, maar Zelensky speelt zijn rol als president zo prachtig. Hij verenigt zijn volk en wakkert de vechtlust onder zijn mensen aan.”
En ook dat is een vorm van propaganda natuurlijk. Propaganda die we wél mooi vinden, want het is de retoriek van een tot onverzettelijke held uitgegroeide gewone man die het schopte tot president. Maar waar je vroeger jou onwelgevallige propaganda via kranten, tijdschriften en tv kon uitzetten, is de houding volgens Broekhuijsen nu: “Who cares? Via sociale media kunnen we onze boodschap toch wel blijven uitventen. Daar ligt de beslissing om bepaalde berichtgeving wel of niet door te laten, niet bij een overheid maar bij commerciële conglomeraten als Google en Meta. Zij bepalen of mensen hun gif wel of niet mogen blijven spuiten. Zij bepalen wat wij zien en horen. En zij worden zeker niet geleid door ideologieën of morele gronden, hun drijvende kracht zijn de volgende kwartaalcijfers.”
Verbondenheid in oorlogstijd
Sociale media bieden ook verbondenheid in tijden van oorlog. “Vluchtelingen blijven ermee in contact staan met het thuisfront, bijvoorbeeld. In die zin is het naast splijtzwam ook bindmiddel. Dat zal zo blijven zolang sociale media in handen zijn van bedrijven. Wat ik laatst hoorde: de knapste koppen van onze generatie zorgen dat wij onze aandacht volledig gericht houden op advertenties. De les die ik daaruit trek, is dat we nog niet geleerd hebben om te gaan met sociale media. We zitten in eenzelfde periode als de begintijd van de auto. Er waren geen regels en mensen reden maar wat. Er gebeurden zoveel ongelukken dat we verkeersregels bedachten. We leerden leven met de technologie. Dat moeten we ook met sociale media nog leren. Het is een prachtig stuk techniek en we experimenteren er op los, maar regelgeving loopt achter. Zoek op YouTube een paar dagen consequent op het woord Hitler en je wordt een rabbithole ingezogen die je bij de meest fascistoïde propaganda brengt. Dat zijn de algoritmes in de praktijk.”
Zolang sociale media nooit op zwart gezet worden, komt het aan op het kritisch denkvermogen van mensen zelf, stelt Broekhuijsen. “Middelen gaan ons niet helpen in het bestrijden van propaganda. Je moet zelf altijd blijven zoeken naar die gemeenschappelijke waarheden. Hoe moeilijk dat soms ook is. Censuur is een totalitair instrument, dat willen we niet. Ideeën mogen bestaan, daar moeten we over discussiëren en dan die gezamenlijke waarden vinden. Maar dat is lastig in een wereld, overspoeld door een tsunami aan nieuws, meningen en misleidende propaganda.”
Waarheid in oorlogstijd
Maar gezamenlijkheid of niet, de waarheid vinden in oorlogstijd is volgens Broekhuijsen niet te doen: “Het is een kwestie van achteraf. Wij zijn afhankelijk van de kanalen die tot onze beschikking staan en moeten op basis van die informatie proberen een kritische blik te houden. Je moet je verlaten op de betrouwbaarheid van nieuwsbronnen die zich hebben bewezen.
Dat gaat niet altijd goed, heb ik ook geleerd. Ik kan me de speech van Colin Powell herinneren die hij voor de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties gaf voordat de oorlog in Irak uitbrak in 2003. Ook ik viel voor zijn gloedvolle betoog over weapons of mass destruction. Achteraf gezien zijn we keihard voorgelogen. Zo erg was dat nog niet gebeurd en het heeft bij mij ook wel mijn kritische blik sterk aangewakkerd.
Dat is ook mijn boodschap in de oorlog in Oekraïne: blijf kritisch en blijf met elkaar zoeken naar die gedeelde waarden, hoe moeilijk dat soms ook is. De basisvragen die je altijd kunt stellen: wie heeft waar belang bij? En welke informatie dient welke partij? Dat zijn nu nog lastige vragen, want het blijft bijvoorbeeld gissen naar het belang dat Putin heeft bij deze oorlog. Is het zijn grootheidswaan? Zijn fantasie? Het blijft voorlopig een spannend en onvoorspelbaar fenomeen.”
Bronnen
(1) Semina Ajrovic en Xander van Uffelen, 311 Russische tanks vernietigd, 1.081 burgerdoden: welke oorlogscijfers zijn betrouwbaar?, de Volkskrant 28 maart 2022
(2) russia-mobile-crematoriums
(3) not-a-real-video-of-the-ghost-of-kyiv-shooting-down-jets-fact-check
Cover C#3 2022, illustratie Olga Shtonda
Kunst als steunbetuiging
Net als al het nieuws in de wereld, komt ook de oorlog in Oekraïne dagelijks onze huiskamers binnen. Via de (sociale) media zien we de foto’s en video’s van het haast ondraaglijke menselijk leed en van de onwaarschijnlijke verwoestingen die in het land aangericht worden. Ook in C#3 2022 is er aandacht voor de oorlog die de zo comfortabel gekoesterde vrede in Europa bruut aan stukken scheurde. Wij hebben ervoor gekozen geen foto’s te plaatsen van wanhopige mensen op de vlucht voor het oorlogsgeweld, geen uitgebrande flats, gehavende steden of kapotgeschoten materieel. Wij kiezen voor illustraties die Oekraïense kunstenaars van Pictoric maken als antwoord op de gewelddadigheden in hun land.
Pictoric is een community die in 2014 opgericht werd. Curatoren Oleg Gryshchenko, Anna Sarvira, and Olena Staranchuk nodigen nationale en internationale artiesten uit voor allerlei projecten, die tot doel hebben de kunst van de moderne Oekraïense illustratie verder te ontwikkelen. De kunstenaars hebben hun opdrachten grotendeels zien wegvallen, moeten zien te overleven in hun verwoeste steden en dorpen en tekenen de trauma’s van de oorlog van zich af. Ook al zijn hun illustraties sprankelend kleurrijk, de thema’s die zij aankaarten zijn schrijnend en zetten je aan het denken over de ellende die de 44 miljoen Oekraïners momenteel meemaken.
Logeion betaalt de kunstenaars voor het gebruik van hun werk. Zo steunen wij hen in deze moeilijke tijd. Ook jij kunt je steun betuigen. Op de site van Pictoric vind je illustraties van het collectief Pictoric. Je kunt deze werken eenvoudig delen via je eigen sociale media. Uiteraard wordt een donatie op prijs gesteld. En je kunt ook via Giro 555 bijdragen aan de humanitaire hulp die nu zo hard nodig is in Oekraïne.